Yeşilçam’ın İstanbul Manzaraları Kitap Oldu!. İBB Kültür A.Ş., İstanbul ’un 1950 ile 1980 yılları arasında çekilen Yeşilçam filmlerine yansıyan fiziksel, kültürel ve toplumsal manzaralarını yakından inceleyen Yeşilçam Sineması ’nda İstanbul: Değişen Kültür ve Toplumsal Yaşam adlı bir kitap yayımladı. Kitapta İstanbul Geceleri ’nden Üç Dost ’a, Keşanlı Ali Destanı ’ndan Ah Hoş İstanbul ’a, Hoşlanmak Zamanı ’ndan Gelin-Nikah-Diyet üçlemesine uzanan geniş bir yelpazeden seçilmiş 50 film yer alıyor.
İstanbul ’un kültür tarihine dair yayımladığı kaynak eserlerle öne meydana çıkan İBB Kültür A.Ş., İstanbul ’un 100 Sinema Salonu adlı kitaptan sonra yayımladığı sinema kitaplarına bir yenisini ekledi. Üsküdar Üniversitesi Iletişim Fakültesi Dekan Yardımcısı, Medya ve Iletişim Sistemleri Bölümü öğretim üyesi Doç. Dr. Uzlaşma Bulunmaz ve Üsküdar Üniversitesi İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi Felsefe Bölümü öğretim üyesi Yrd. Doç. Dr. Ömer Osmanoğlu ’nun birlikte kaleme aldığı Yeşilçam Sineması ’nda İstanbul: Değişen Kültür ve Toplumsal Yaşam adlı kitapta, Yeşilçam ’da 1950 ile 1980 yılları aralarında çevrilmiş, İstanbul ’u doğal bir film platosu olarak kullanan ve şehirde meydana gelen sosyo-kültürel dönüşümlerin yoğun izlerini içeren 50 sinema filmi yer alıyor. Filmler kültürel kimlik ve aidiyet sorunları, büyük kasaba hayatında anapara ve emek ilişkisi, iç ve dış göç, kişi ve aile, din ve değişen toplumsal değerler, gelenek ve modernleşme, kentleşme ve gecekondulaşma kavramları civarda analiz ediliyor.
“İstanbul Neyi Kaybetti Neyi Kazandı?”
Yeşilçam’ın İstanbul Manzaraları Kitap Oldu!
Kitabın yazarları, böyle bir kitap yazma amaçlarını Önsöz ’de şöyle açıklıyor: “1950 ’li yıllardan itibaren Türkiye ’de, şehirler çabucak dönüşmeye ve yeni değerler yaygınlık kazanmaya başlamıştır. Yeşilçam Sineması ’nın doğduğu bu dönemde, yönetmenler ve senaristler mevcut değişimlere bigâne kalmamış ve toplumsal meseleleri sinemanın diliyle transfer çabası içine girmişlerdir. İstanbul ’un 1950 ’lerden 1980 ’lere kadarki sosyal ve kültürel dönüşümünü anlama çabasının bir ürünü olan bu kitap bununla beraber, şehrin ayrı imajlarını, anlamlarını, çağrışımlarını ve zihinlerdeki temsilini de analiz etmeyi hedeflemektedir. İstanbul ’un Türkiye toplumuna ilişkin temsilcilik edici bir özelliğe sahip olduğu savını içten kabul edersek, kitap bir bakıma Türkiye toplumunun dönüşümüne dair ipuçlarını da barındırmaktadır. Filmleri inceleme ederken kimlik, karakter ve aidiyet sorunlarının yanı sıra, göç, aile, din, gelenek, değerler, modernleşme, kentleşme ve gecekondulaşma gibi temalar çerçevesinde değerlendirmeler yapmaya gayret ettik. Kanaatimiz odur ama, ‘İstanbul 1950 ’lerden 1980 ’lere dek neyi kaybetti ya da neyi kazandı ’ sorusunun cevapları birazcık da bu filmlerde gizlidir.”
Bulunmaz ve Osmanoğlu, kitabın bir öteki amacının İstanbul ’un on yıllara yayılan kültürel ve toplumsal dönüşümünün izlerini Yeşilçam filmlerindeki değişen mahalle manzaralarında sürmek olduğunu belirtiyor: “Bilhassa 1960 ve 1970 ’li yıllar, İstanbul ’un çabuk bir mutasyon geçirdiği yıllardır. İstanbul bu yıllarda öbür sebeplerden ötürü bir çekicilik merkezi olmaya başlamıştır. Süratli nüfus artışı ve kontrolsüz göç; sosyal, kültürel ve hesaplı bakımdan İstanbul ’u köklü bir dönüşüme uğratmıştır. İstanbul konut sıkıntısının niçin olduğu gecekondulaşma ve çarpık kentleşmeyi sancılı bir biçimde deneyim etmiş; daha aşağı inşa, sağlık ve eğitim hizmetlerindeki yetersizliklerin yanı sıra istihdam ve işgücünde önemli sıkıntılar yaşanmıştır. Yeşilçam filmleri özenle izlendiğinde, “taşı toprağı altın” olan İstanbul ’un karakteristiği, dokusu ve kimliği, ekolojisi ve estetiği kesintisiz bir değişim geçirmektedir. Biz de bu dönüşümü görebilmek amacıyla İstanbul ’u hikayenin zemini, dekoru veya merkezi olarak kullanan filmler üzerinde yoğunlaştık. bu nedenle seçtiğimiz filmler, İstanbul ’un mekansal/coğrafi olarak en fazla göründüğü filmlerdir; bundan başka bu filmler şehrin öbür bölgelerini, semtlerini ve muhitlerini de yansıtmaktadır.”
İstanbul ’un Ulaşım Tarihinin Tanıkları
Kitap yalnızca yerleşim yerlerindeki değişimi incelemesi bakımından değil, bununla beraber Yalnızlar Rıhtımı (1959), Üsküdar İskelesi (1960), Otobüs Yolcuları (1961) başta olmak üzere çoğu filmdeki at arabası, tren, istasyon, gar, tramvay, otobüs, dolmuş, taksi, vapur, iskele, havaalanı, vb. görüntülere dair bilgiler sunması baştan sona İstanbul ’un ulaşım tarihine dair de varlıklı bir araç gereç içeriyor.
Bir Yanda Sınıfsal Ayrımlar, Diğer Yanda İç İçe Geçmiş Bir Kültür
Kitap, ahşap evlerden kurulu eski mahallelerin yerini almaya başlayan apartman bloklarının erken örneklerini taşıyan filmlerle kentin yapısındaki köklü değişimlerin izini sürüyor. Keza, Acı Yaşam (1962), Keşanlı Ali Destanı (1964) ve daha diğer filmlerde gecekondulaşmanın ve inşaata dayalı rant ekonomisinin doğuşunun izlerine rastlanıyor. Bunun yanı sıra, iç göçlerle oluşan ev açığı sebebiyle ortaya meydana çıkan şehirsel dönüşümün demografik yapıda ve insan ilişkilerinde meydana getirdiği değişiklikleri de inceliyor. Kitaptan öğrendiğimize kadar, İstanbul Geceleri (1950), Katil (1953), Berduş (1957), Cumbadan Rumbaya (1960), Ver Elini İstanbul (1962), Minik Bayan ’ın Şoförü (1962) ve öteki birçok film taşralıların şehirle kurduğu ilişki biçimleri ve sınıfsal farklar hakkında etnografik bedel içeren veriler içeriyor. Karanlıkta Uyananlar (1964) öncelikle edinmek üzere bazı filmlerde de İstanbul ’daki emek ve anapara ilişkisinin sarsıcı gerçekliği göze çarpıyor.
Yine kitaptan öğrendiğimize tarafından, İstanbul Geceleri (1950) ’ndeki Rum kemençeci Aleko Bacanos ve gayrimüslim esnaflar, Üç Arkadaş (1958) filmindeki fotoğrafçı Mösyö Artin, Yalnızlar Rıhtımı (1959) filmindeki gayrimüslim sermayenin temsilcileri Simon ve Benjua, Mahalleye Gelen Gelin (1961) filmindeki Berber Nubar ve Arzuhalci Artin karakterleri, 1960 ’lı yılların başına kadar İstanbul ’un geleneksel mahallelerinde Müslüman Türklerle iç içe hayatlarını sürdüren gayrimüslimlerin varlığını göstermesi bakımından uyarı çekicidir.
